Definicje
Dział piśmiennictwa, który zajmuje się twórczością listowną, nosi nazwę epistolografii. Jest to również sztuka pisania listów, czyli zbiór zasad dotyczących ich komponowania i stylizowania. Pisemna, monologowa, skierowana najczęściej do określonego adresata wypowiedź, głównie o charakterze prywatnym, nosi nazwę listu25. Mówi się też o niej jako formie komunikacji, czyli rozmowie na odległość. Cechuje ją oddalenie zarówno przestrzenne, jak i czasowe między rozmówcami. Może mieć charakter informacyjny albo przekonujący. Znana była już w starożytnym Egipcie, Chinach i państwie Sumerów, potem w starożytnej Grecji i Rzymie. W tych ostatnich stała się odrębną gałęzią piśmiennictwa, przede wszystkim dzięki retoryce. Z tej formy wypowiedzi korzystano też w Biblii, której sporą część stanowią właśnie listy. Do lat 30. XIX wieku, kiedy wynaleziono telegraf, były one jedyną formą komunikacji na odległość. Wraz z rozwojem nowych wynalazków, takich jak telefon, a potem Internet, traciły na znaczeniu. Popularność sztuki pisania malała również w miarę rozwoju prasy. List nie był już jedynym źródłem wiadomości, przestał być też główną formą wypowiedzi na tematy naukowe czy polityczne. Miejsce to zajęły inne gatunki wypowiedzi dziennikarskiej, takie jak artykuł, esej czy recenzja. Nabrał jednak list znaczenia w innej dziedzinie. Stał się dziełem literackim. Przy czym może być jednorazowym utworem albo częścią serii, w której autor najczęściej nawiązuje do poprzedniego tekstu. Warto wspomnieć choćby kilku klasyków epistolografii, takich jak Blaise Pascal, Jean-Jacques Rousseau, George Sand, George Byron, Johann Wolfgang Goethe, Tomasz Mann, Franz Kafka, Fiodor Dostojewski oraz polskich twórców: Ignacego Krasickiego, Juliusza Słowackiego, Elizę Orzeszkową czy Henryka Sienkiewicza.
Ze względu na adresata, listy można podzielić na dwa rodzaje: prywatny, zwrócony do osoby bliskiej, oraz oficjalny – do instytucji lub osób publicznych. W tej drugiej grupie znajdzie się na przykład list urzędowy, pismo charakteryzujące się rzeczowością, zwięzłością oraz określoną formą i zasadami leksyki i frazeologii. Zaliczyć do niej też można list otwarty, skierowany do jakichś instytucji lub osób publicznych, ale rozpowszechniony w środkach masowego przekazu, zwracający uwagę na ważne kwestie społeczne, polityczne czy kulturalne. Natomiast do grupy pierwszej należeć będą na pewno listy, pisane przez zamkniętych w obozach lub gettach Żydów, skierowane do członków rodziny czy znajomych. To bez wątpienia korespondencja o charakterze prywatnym, z której możemy również czerpać wiedzę historyczną.
Zbiór listów, przeznaczonych do publikacji, układa się według określonych reguł. Ze względu na charakter materiału, można więc ułożyć korespondencję danej osoby zgodnie z chronologią, według adresatów czy też tematyki. Chronologiczny blok listów będzie najbardziej zbliżał się do dziennika. Przykładem takiego dzieła mogą być Listy z getta Wandy Lubelskiej. Istnieją też zbiory wieloautorskie, dobierane przez wzgląd na sytuację piszących lub temat. Tutaj znajdą się na pewno publikacje z czasów wojny, na przykład zbiór listów z obozów koncentracyjnych czy Listy o Zagładzie, stanowiące część Archiwum Ringelbluma.
Dziennik stanowi zbiór zapisów, prowadzonych na bieżąco, z dnia na dzień. Jego charakter warunkuje brak założonej z góry konstrukcji. Autor nie planuje kompozycji, jak w przypadku pamiętnika czy noweli, lecz decydują o niej wydarzenia dnia codziennego, które spisuje. Układ taki jest więc z reguły chronologiczny. Ze względu na cel sporządzania, można wyróżnić diariusz – zapiski dokumentujące wydarzenia, sporządzane bez dbałości o formę literacką. W Polsce znane i uprawiane od II połowy XVI wieku. Znane są też dzienniki, które poprzez formę i styl zaliczane są do utworów literackich, często nie zamierzonych. Jednym z ważniejszych odmian jest również dziennik intymny, istotny zwłaszcza w epoce romantyzmu, bo kładący nacisk na jednostkę i jej przeżycia. Obowiązuje w nim jedyny porządek – chronologiczny, „podstawowym wiązaniem zaś w odbiorze czytelniczym jest rekonstruowana w toku lektury osobowość autora”26, jak podaje słownik. Różnorodność tego rodzaju twórczości jest więc ogromna, podobnie jak jej tematyka. Od spraw codziennych, prozaicznych, po doniosłe, przełomowe wydarzenia w życiu autora i w otaczającej go rzeczywistości. Pisane są zarówno w celu opublikowania, jak i dla potrzeb własnych. Często po latach, przypadkowo wyciągnięte na światło dzienne, okazują się cennym źródłem wiedzy historycznej.
Janina Fras rozróżnia natomiast kilka innych rodzajów27. Dziennik prywatny jest według niej tworzony z myślą o pośmiertnej publikacji, a dla publiczności – publikowany na bieżąco. Alfabet (abecadło) to zbiór haseł ułożonych alfabetycznie, obejmujący znane autorowi osoby. Wyróżnia też dziennik traktowany jako dzieło literackie, gatunkowo niejednolity, zawierający różne gatunki, takie jak esej, pamiętnik czy reportaż. Co ważne, Fras w obrębie tego gatunku rozróżnia pamiętnik (książkę wspomnieniową), pisany z perspektywy lat, oraz pamiętnik mówiony (rozmowę, wywiad-rzekę), czyli spisanie przez dziennikarza rozmowy z daną osobistością. Klasyfikację taką można uzasadnić dziennikarskim spojrzeniem głównie na warsztat językowy. Jednak jeśli chodzi o wartość historyczną, jaką prezentuje dane dzieło, są to dwa odrębne gatunki.
Dzienniki, w odróżnieniu od wspomnień, spisywanych w formie pamiętnika, charakteryzują się brakiem perspektywy czasu, dzięki czemu przeżycia nie są zdeformowane przez mogące na nie wpłynąć późniejsze wydarzenia. Świadomy tego był Janusz Korczak, piszący swój pamiętnik w getcie. „Wspominając, nieświadomie kłamiemy”28 – twierdzi. Jest to istotne, kiedy mówimy o dziennikach spisywanych w czasie wojny i porównujemy je do stworzonych już po niej dziełach o tej samej tematyce. Jak mówi jeden z autorów notatek, prowadzonych w warszawskim getcie, gdy po latach wrócił do swoich tekstów: „zapisane wydarzenia wydawały mi się wręcz nieprawdopodobne, nieprawdziwe. Była to jednak okrutna rzeczywistość”29. W przypadku tworzenia pamiętnika istnieje więc niebezpieczeństwo zdeformowania przeżyć przez czas, który niektóre z nich może zatrzeć, a inne uwypuklić. Zmianie może ulec światopogląd autora, na skutek uzyskanej przez niego w miarę upływu czasu wiedzy, w wyniku czego wiele aspektów zostanie przelanych na papier w zmienionej, nie „surowej” formie. Umknąć może wiele cennych spostrzeżeń, których po kilku latach piszący sam by się nie spodziewał przeczytać. Mówi o tym Ringelblum, opowiadając o działalności „Oneg Szabat”: „Każdy miesiąc przynosił głębokie zmiany, które gruntownie przeobrażały życie Żydów. Należało więc chwytać każde zjawisko na gorąco, kiedy tętniło jeszcze życiem. (…) każdy dzień równał się bowiem dziesiątkom lat w poprzednich czasach”30.
Ze względu na wyjątkowość warunków, w których przebywali piszący, utrwalanie bieżących wydarzeń z dnia na dzień często było utrudnione. Dlatego wśród tej twórczości można spotkać tygodniki czy zapiski prowadzone nieregularnie, co kilka tygodni, a nawet po dłuższym okresie. Niejednokrotnie prowadzić notatki zaczynali, już po stronie aryjskiej, uciekinierzy z getta. Wtedy codzienne spostrzeżenia uzupełniali wspomnieniami sprzed kilku tygodni, miesięcy, opisując warunki panujące w dzielnicy zamkniętej. Zapiski przedstawiające sytuację retrospektywnie zaliczyć można już do pamiętników. Są to relacje z wydarzeń, których piszący był świadkiem albo uczestnikiem. Jak podaje słownik31, mogą być badane z trzech różnych perspektyw: jako źródło wiedzy historycznej, w tym wypadku przedmiotem krytyki badacza jest wiarygodność przekazu; jako dokument osobisty, gdzie najczęściej socjolog zajmuje się obrazem świata widzianym przez daną społeczność; oraz jako forma piśmiennictwa, badana przez literaturoznawców. Ponieważ, inaczej niż w przypadku dziennika, pamiętnikarza dzieli od opisywanych zdarzeń dystans czasowy, autor, obok relacji, może wyrazić swój ówczesny stosunek do opisywanych wydarzeń. Chronologia w tym przypadku, choć częsta, nie jest regułą. Historia pamiętnika sięga czasów starożytnych, kiedy nie było jeszcze ścisłej różnicy między literaturą piękną, a piśmiennictwem. Przykładem może być twórczość Juliusza Cezara. Gatunek ten traktowano jako wypowiedź literacką. W Polsce jednym ze znanych autorów jest Jan Chryzostom Pasek. Pamiętnik był jednym z prekursorów powieści, która przejęła jego metody narracji: kompozycję, fabularyzację, dialog. Wyróżnia się też wspomnienia, czyli relacje charakteryzujące się swobodną budową i niewielkim rozmiarem.
Obok listów i dzienników, przetrwało wiele pamiętników spisywanych jeszcze w czasie okupacji, w ekstremalnych warunkach, w ukryciu, przy stałym zagrożeniu życia. Pomimo istnienia perspektywy czasowej, wartość takich zapisów jest równie istotna, jak notatek codziennych. Będę badać te materiały z dwóch wyżej wymienionych perspektyw. Pierwsza to źródło wiedzy historycznej, gdyż dzieła te w pewnym stopniu dokumentowały ówczesną rzeczywistość, jeszcze w czasie trwania wojny. Wartość przelewanych na papier nagromadzonych wspomnień, pomimo niejednokrotnie zaburzonej chronologii wydarzeń, jest niekwestionowana. Stanu wiedzy piszącego nie zmienia wyzwolenie i lata powojenne. Drugim, ważniejszym w tym przypadku badaniem, będzie pamiętnik jako dokument osobisty. Oddaje on bowiem atmosferę panującą wśród Żydów, opisuje między innymi ich stosunki z Polakami i reprezentuje zasób wiadomości, jaki wówczas posiadali. Nie jest przy tym najważniejsze, czy w swoich opiniach i przeświadczeniach mieli rację, co można było stwierdzić po latach, po zakończeniu wojny. Najważniejsza jest właśnie ówczesna świadomość społeczna, ogół poglądów, jakie reprezentowała dana społeczność. Przy czym w wypadku pamiętników spisanych jeszcze w czasach okupacji, warunki życia autorów nie zmieniają się na tyle, aby mogli się zdystansować, zdobyć dodatkową wiedzę. Uzyskując szansę na spisanie przeżytych wydarzeń, wyrażają w nich właśnie przekonania i stanowisko ogółu społeczności żydowskiej. Więc chociaż nie są to dzienniki sensu stricte, jako materiał badawczy do tematu, spełniają ich rolę – ukazują obraz życia w getcie i stan wiedzy w momencie pisania.
W pracy wykorzystam więc ocalałe z okupowanej Warszawy zapiski, dzienniki, notatki czy listy, które obrazują współczesną rzeczywistość. Pokazują codzienność, z jaką przyszło się im zmierzyć, problemy, którym musieli stawić czoła. Wreszcie odzwierciedlają uczucia, które nimi targały i przemiany, jakie się w nich dokonywały. To wszystko można śledzić na kolejnych kartach zapisków, często nie poprawianych, nie korygowanych pod względem stylistycznym, czasem pełnych ortograficznych błędów, myślowych skrótów, których możemy się już tylko domyślać.
komentarze
Copyright © 2008-2010 EPrace oraz autorzy prac.